Mire du Nord

De nulmeridiaan als "hommage à Arago"
Project van Jan Dibbets

Mire du Sud

De Franse 0-meridiaan is een kunstgeografisch interessant onderwerp. Het Parijse traject met de oorspronkelijke eindpunten, de Mir du Nord en de Mir du Sud hebben wij meerdere malen gelopen en gedocumenteerd. Daarnaast hebben we historische en wetenschappelijke informatie verzameld over het inmeten, die in deze website is te vinden bij De Franse Nulmeridiaan. De uitvoering van het project van Jan Dibbets viel samen met ons eigen onderzoek. In onze optiek is dit kunstproject een goed voorbeeld van het zichtbaar maken van een in de franse geschiedenis belangrijke cartografisch traject als een "lieu de mémoire".

Onderstaande tekstfragmenten van Philip Freriks bieden een goede beschrijving van het project en de bijbehorende context.

Philip Freriks:

"Jan Dibbets (1941) had van de stad Parijs in 1987 de opdracht gekregen om een standbeeld te ontwerpen voor Francois Arago (1786-1853), astronoom, grensverleggend wetenschapper, humanist, politicus en staatshoofd.

Er was ooit een echt standbeeld van Arago. Het dateerde van 1893 en stond op een pleintje langs de naar hem vernoemde boulevard in het veertiende arrondissement met zijn gezicht naar de tuinpoort van het Observatoire, de sterrenwacht, dat op een heuveltje staat met de wel zeer toepasselijke naam Le Grand Regard, de wijde blik. Of dat doorslaggevend is geweest toen Jean-Baptiste Colbert het in 1667 als de eerste minister aankocht namens Lodewijk XIV, kan worden betwijfeld. De uiteindelijke keuze van een plek voor de sterrenwacht met een wijde blik had meer met de ligging van diverse kloosters te maken.

Tussen 1942 en het einde van de oorlog overkwam deze Arago hetzelfde als veel andere bronzen beelden in de Franse hoofdstad: hij werd door de Duitsers omgesmolten tot iets dat niet meer te achterhalen is. Zijn sokkel bleef staan en staat er nog altijd. Vandaar de roep van een heus Comité Arago met gepensioneerde astronomen en aanverwante wetenschappers om de grote man in zijn oorspronkelijk brons te doen herleven. Maar er was niemand die nog de mal van het oerexemplaar kon vinden. 

De afdeling Beeldende Kunst van de gemeente Parijs kreeg een ingeving bij de viering van zijn tweehonderdste geboortejaar. Er zou een monument moeten komen dat brak met de traditie van het monumentale standbeeld. Het zou een antwoord moeten verschaffen op de vraag hoe je aan het einde van de twintigste eeuw een dergelijk gedenkteken maakt.

Omdat Arago niet alleen astronoom was. maar ook als landmeter een deel van de over Frankrijk en de Middellandse Zee lopende lengtecirkel in kaart had gebracht, nam Jan Dibbets de meridiaan van Parijs als uitgangspunt. Precies op het Parijse deel van de lengtecirkel, dwars door de stad, van zuid naar noord over een hemels brede afstand van twaalf kilometer, zouden er 135 bronzen medaillons met de simpele inscriptie ARAGO worden geplaatst. Zomaar in het asfalt, op straat, in parken, op stoepen of onder de poort van een onverwachte doorgang.

Jan Dibbets ging uit van het lege voetstuk aan Boulevard Arago als centrum van de hommage. De sokkel stond namelijk al precies op de meridiaan. Vanaf daar plaatste hij de medaillons naar het zuiden en noorden.

De Parijzenaars zouden zich na enige tijd wel beginnen af te vragen wat de betekenis van die bronzen rondjes kon zijn, schreef de kunstenaar in zijn presentatie: 'Dan worden ze zich bewust van de denkbeeldige lengtecirkel en ten slotte - althans de meest nieuwsgierigen onder hen - van de geestelijke erfenis die Francois Arago hun nagelaten heeft.'
In 1968 heb ik een lijstje gemaakt van denkbeeldige lijnen die ik ooit wilde afbakenen. Dit is de eerste keer dat het me lukt,' zei Dibbets. Wanneer denkbeeldige lijnen gemarkeerd worden, ontstaat de wat vreemde, dwingende behoefte om deze sporen te volgen.

Het leven van een beroemde artiest 'revisited' fascineert, net als het nareizen van een expeditie, het nalopen van een uit andere tijden daterend reisverslag of het volgen van de route langs een voormalige frontlijn. Misschien willen we onszelf verrassen, ons zonder al te veel risico een avontuur gunnen, willen we griezelen in het spookhuis van de geschiedenis, willen we ons spiegelen aan de emoties van hen die de route van hun gevoel volgden. 'Hoe mathematischer een punt of een lijn, hoe groter het verlangen om erop te gaan staan.'

Denk niet dat Dibbets' ontwerp een beetje met de Franse slag werd uitgevoerd, om het maar eens stereotiep uit te drukken. Verreweg het grootste deel van de kosten ging naar de geometrische dienst van Parijs, naar de landmeters. Elke plek werd tot op de millimeter nauwkeurig berekend. Arago zou het precisiewerk met trots hebben gadegeslagen.

Men kwam er bij deze gelegenheid achter dat het uit 1806 daterende richtpunt aan de zuidkant van Parijs, de zogenoemde Mire du Sud, veertig meter uit het lood stond. Dibbets 'merci, zijn kunstwerk, bleek ook toegepaste wetenschap te zijn.
(terzijde: ook de Mire du Nord stond, zoals latere metingen uitwezen, niet exact op de meridiaan.
Zie kaartjes rechts.)

Het traject is een kunstwerk, een monument dat bestaat uit 135 bronzen plaatjes, die zo discreet in het Parijse macadam zijn gevoegd dat het zoeken is naar een speld in een hooiberg. Zo wilde de ontwerper, de Nederlandse kunstenaar Jan Dibbets, dat: een monument dat passanten hoogstens en passant ontdekken, waardoor het uiteindelijk een intrigerende obsessie wordt. "De meridiaan biedt in elk geval voldoende dramatische stof om het oeuvre van Shakespeare te evenaren en is in die zin op zichzelf al een lieu de mémoire.

Het Louvre. dat door de meridiaan precies doormidden gesneden wordt, levert al heel veel op. De historie van het gebouw, van z'n debuut als fort tot aan de industriële wereldtop van 1989, loopt al duizend jaar parallel met de Franse geschiedenis. Sterker nog, het gebouw is zelf vaak de Franse geschiedenis of in elk geval de plaats, je zou bijna zeggen de ruimte, waar die zich afspeelt.

Het is een verkenningstocht langs een onvoorspelbare en daardoor welhaast geheimzinnige route. Voor het gevoel kloppen de rechte lijn van de lengtecirkel en het grillige stratenplan zelden met elkaar. Het lijkt wel koorddansers op de meridiaan boven de voornaamste symbolen van de Franse natie. Via gebouwen en plekken die een zo belangrijke rol spelen in het collectieve geheugen dat historici er recentelijk een nieuwe omschrijving voor hebben bedacht: lieux de mémoire, plaatsen van herinnering."

(Uit: Philip Freriks, Het spoor van de monumentale meridiaan, A.W.Bruna Uitgevers B.V. Utrecht, 1997)